सर्व प्रथम कलश में रोली से स्वास्तिक (सातिया) बनाकर एवं उसके गले में धागा बाँध कर पूजन स्थान की वाँई ओर अबीर गुलाल से अष्टदल कमल बनाकर उसके मध्य में सप्तधान्य, गेहूँ अथवा चावल रखकर कलश स्थापित करें और पूजन करें।
कलश पूजनम्
कुंकुम
से भूमि पर अष्टदल बनाएं, भूमि का स्पर्श करें।
ॐ मही द्यौ:
पृथिवी च न ऽइमं यज्ञं मिमिक्षताम । पिपृतान्नो भरीमभि: ॥
कलशे जलपूरणम् :-
ॐ वरुणस्योत्तम्भनमसि वरुणस्य स्कम्भसर्जनी स्त्थो वरुण्स्य ऽऋतसदन्न्यसि वरुणस्य ऽऋतसदनमसि वरुणस्य ऽऋतसदनमासीद ॥
गन्धप्रक्षेप :-
ॐ त्वां गन्धर्वा
ऽअखनँस्त्वामिन्न्द्रस्त्वाँ बृहस्पति: । त्वामोषधे सोमो राजा विद्वान्न्यक्ष्मादमुच्च्यत
॥
धान्यप्रक्षेप :-
ॐ धान्यमसि धिनुहि देवान्प्राणायत्त्वो
दानायत्वा व्यानायत्वा । दीर्घानु प्रसतिमायुषेधान्देवोवः सविताहिरण्यपाणिः प्रति गृभ्णात्वच्छिद्रेण
पाणिना चक्षुषे त्वा महीनां पयोऽसि ॥
सर्वौषधीप्रक्षेप :-
ॐ या ओषधी:
पूर्वा जाता देवेब्भ्यस्त्रि युगं पुरा । मनैनु बब्भ्रूणामह गूं शतं धामानि सप्त च ॥
दूर्वाप्रक्षेप :-
ॐ काण्डात
काण्डात्प्ररोहन्ती, परुषः परुषस्परि। एवा नो दूवेर प्र तनु, सहस्त्रेण शतेन च॥
पञ्चपल्लवप्रक्षेप :-
ॐ अश्श्वत्थे
वो निषदनं पर्ण्णे वो वसतिष्कृता। गोभज ऽइत्किला सथयत्सनवथ पूरुषम्॥
सप्तमृदाप्रक्षेप :-
ॐ स्योना पृथिवि नो भवानृक्षरा निवेशनी । यच्छा नः शर्म सप्रथाः ॥ अश्वस्थानाद
गजस्थानाद वल्मिकात्संगमात्हृदात् । राजग्दाराच्च गोगोष्ठान मृदमानीय निक्षिपेत् ॥
कुशप्रक्षेप :-
ॐ पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ सवितुर्वः प्रसव उत्पुनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण सूर्यस्य
रश्मिभिः। तस्त ते पवित्र पते पवित्रपूतस्य यत्कामः पुने तच्छकेयम्॥
फलप्रक्षेप :-
ॐ या: फलिनीर्या
अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणी:। बृहस्पति प्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्व गूं हस:॥
पञ्चरत्नप्रक्षेप :-
ॐ परि वाजपति:
कवि रग्निर्हव्यान्य क्रमीत । दधद्रत् ॐ नानि दाशुषे ॥
हिरण्यप्रक्षेप :-
ॐ हिरण्यगर्ब्भ: समवर्त्तताग्ग्रे
भूतस्य जात: पतिरेक ऽआसीत । स दाधार पृथ्वीं ध्यामुतेमां कस्मै देवायहविषा विधेम ॥
रक्तसूत्रेण वस्त्रेण वा कलशं वेष्टयेत्
:-
ॐ सुजातो ज्योतिषा
सह शर्मवरूथ मासदत्स्वः । वासोग्ने विश्वरूपर्ठ संव्ययस्व विभावसो ॥
कलशस्योपरि पूर्णपात्रं न्यसेत्
:-
ॐ पूर्णादर्वि परापत सुपूर्णा पुनरापत । वस्न्नेव विकीर्णावहा इषमूर्ज शतक्रतो
॥ पिधानं सर्ववस्तुनां सर्वकार्यार्थ साधनम्,। संपूर्ण: कलशो येन पात्रं तत्कलशोपरि॥
कलश
पर पूर्णपात्र रखें ।
पूर्णपात्रोपरि श्रीफलं नारिकेलं वा
न्यसेत् :-
ॐ श्रीश्चते लक्ष्मीश्च पत्न्यावहोरात्रे
पार्श्वे नक्षत्राणि रूपमश्विनौ व्यात्तम । इष्णन्निषाणामुम्मऽइषाण, सर्वलोकम्मऽइषाण
।
पूर्णपात्र
पर नारियल रखें।
नोट- अधोमुखं शत्रु विवर्धनाय ऊर्धवस्य वस्त्रं बहुरोग वृध्यै।
प्राचीमुखं वित विनाशनाय तस्तमात् शुभं संमुख्यं नारीलेलंष्।
वरुणमावाहयेत् :-
ॐ तत्त्वा यामि ब्रह्मणा वन्दमानस्तदा
शास्ते यजमानो हविर्भिः । अहेडमानो वरुणेह बोध्युरुश गुं समा न आयुः प्र मोषीः॥
भगवन्वरुणागच्छ त्वमस्मिन कलशे
प्रभो । कुर्वेऽत्रैव प्रतिष्टां ते जलानां शुद्धिहेतवे ॥
अस्मिन् कलशे वरुणं सांगाय सपरिवारं
सायुधं सशक्तिकमावायामि स्थापयामि । ॐ अपांपतये वरुणाय नम: । इति पञ्चोपचारैर्वरुणं
सम्पूज्य ।
कलशस्थितदेवानां नदीनाम् तीर्थानाम्
च आवाहनम् :-
कलाकला हि देवानां दानवानां कलाकला:
। संगृह्य निर्मितो यस्मात् क्लशस्तेन कथ्यते ॥ कलश्स्य मुखे विष्णु: कण्ठे रुद्र समाश्रित:।
मूलेत्वस्य स्थितो ब्रह्माम्ध्ये मातृगणा: स्मृता: ॥ कुक्षौ तु सागर: सप्त सप्त्द्वीपा
च मेदिनी । अर्जुनी गोमती चैव चन्द्रभागा सरस्वती ॥ कवेरी कृष्ण्वेणा च गंगा चैव महानदी
। तापी गोदावरी चैव माहेन्द्री नर्मदा तथा ॥ नदाश्च विविधा जाता नद्य: सर्वास्तथापरा:
। पृथिव्यां यानि तीर्थानि कलशस्थानि तानि वै ॥ सर्वे समुद्रा: सरितस्तीर्थानि जलदा नदा: । आयान्तु मम शान्त्यर्थं दुरितक्षयकारका: ॥ ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेद: सामवेदो ह्यथर्वण:
। अंगैश्च सहिता: सर्वे कलशं तु समाश्रिता: ॥ अत्र गायत्री सावित्री शान्ति पुष्टिकरी
तथा । आयान्तु मम शान्त्यर्थम दुरितक्षयकारकाः ॥
इन मन्त्रों
का उच्चारण कर अक्षत छोड़ते जायें ।
अक्षतान् गृहीत्वा प्राणप्रतिष्ठां
कुर्यात् :-
ॐ मनो जूतिर्ज्जुषतामाज्ज्यस्य
बृहस्ष्पतिर्य्यज्ञामिमं तनोत्वरिष्टं य्यज्ञ गुं समिमं दधातु। विश्वे देवास ऽइह मादयन्तामो३
प्रतिष्ठ । कलशे वरुणाद्यावाहितदेवता: सुप्रतिष्ठिता: वरदा: भवन्तु । ॐ वरुणाद्यावाहित
देवताभ्यो नम:।।
कलश
पर चावल छोड़कर स्पर्श करें ।
कलशस्य चतुर्दिक्षु चतुर्वेदान्पूजयेत्
:-
पूर्वे- ऋग्वेदाय नम: । दक्षिणे-
यजुर्वेदाय नम: । पश्चिमे- सामवेदाय नम: । उत्तरे- अथर्वेदाय नम: । कलशमध्ये अपाम्पतये
वरुणाय नम: ।
कलश
के चारों तरफ तथा मध्य में चावल छोड़े ।
षोडशोपचारै: पूजनम् कुर्यात् :-
आसनार्थेऽक्षतान समर्पयामि । पादयो: समर्पयामि । हस्तयो: अर्घ्यं समर्पयामि
। आचमनं समर्पयामि । पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि । शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि । स्नानांगाचमनं
समर्पयामि । वस्त्रं समर्पयामि । आचमनं समर्पयामि । यज्ञोपवीतं समर्पयामि । आचमनं समर्पयामि
। उपवस्त्रं समर्पयामि । गन्धं समर्पयामि । अक्षतान समर्पयामि । पुष्पमाला समर्पयामि
। नानापरिमलद्रव्याणि समर्पयामि । धूपमाघ्रापयामि । दीपं दर्शयामि । हस्तप्रक्षालनम
। नैवेद्यं समर्पयामि । आचमनीयं समर्पयामि । मद्ये पानीय उत्तरापोशनं च समर्पयामि ।
ताम्बूलं समर्प्यामि । पूगीफलं समर्पयामि । कृताया: पूजाया: साद्गुण्यार्थे द्रव्यद्रक्षिणां
समर्पयामि । मन्त्रपुष्पाञ्जलिं समर्पयामि । अनय पूज्या वरुणाद्यावाहितदेवता: प्रीयन्तां
न मा ।
कलश प्रार्थना :-
देवदानव संवादे मथ्यमाने महोदधौ । उत्पन्नौऽसि तदा कुंभ विधृतो विष्णुना स्वयम
॥१॥ त्वत्तोये सर्वतीर्थानि देवा: सर्वे त्वयि स्थिता: । त्वयि तिष्ठन्ति भूतानि त्वयि
प्राणा: प्रतिष्ठता: ॥२॥ शिवः स्वयं त्वमेवासि, विष्णुस्त्वं च प्रजापतिः । आदित्या
वसवो रुद्रा, विश्वेदेवाः सपैतृकाः ॥३॥ त्वयि तिष्ठन्ति सर्वेऽपि, यतः कामफलप्रदाः
। त्वत्प्रसादादिमं यज्ञं, कर्तुमीहे जलोद्भव । सान्निध्यं कुरु मे देव! प्रसन्न भव
सर्वदा ॥४॥ नमो नमस्ते स्फटिक प्रभाय सुश्वेतहाराय सुमंगलाय । सुपाशहस्ताय झषासनाय
जलाधनाथाय नमो नमस्ते ॥ ॐ अपां पतये वरुणाय नमः । ॐ वरुणाद्यावाहित देवताभ्यो नमः।
अनया पूजया कलशे वरुणाद्यावाहितदेवता:
प्रीयन्ताम्..
वास करहिं मुख में लक्ष्मीपति,
कण्ठ में वास करें त्रिपुरारी।
मूल में ब्रह्मा निवास करें,
मध्य में माताएं मंगलकारी।।
सागर द्विप नदी वसुधा,
सब तीरथ वेद भी है शुभकारी।
हे वरुण देव विराजो यहाँ,
दुःख दूर करो विनती है हमारी।।
॥इति॥
~~~~~~~~